Από το κόσμημα στον Κόσμο

Από τη Συντακτική Ομάδα 

Η λέξη κόσμος στην αρχαία Ελλάδα υποδηλώνει την έννοια της τάξης, της ευπρέπειας, της αρμονίας. Η ονομασία προέρχεται από το ρήμα κοσμώ που σημαίνει στολίζω. Κόσμημα ονομάζεται κάθε στολίδι για οποιοδήποτε λόγο και αν χρησιμοποιείται αυτό και είναι από τους πρώτους τομείς της λαϊκής χειροτεχνίας. Για τον Πυθαγόρα τον Σάμιο (586-490 π.Χ. περίπου), που είχε αφιερώσει σχεδόν όλη του τη ζωή να ταξιδεύει σπουδάζοντας συγχρόνως φιλοσοφία, μαθηματικά, αστρονομία, μουσική και ιατρική, η λέξη αυτή έκρυβε μια πρόκληση.

Για τα ουράνια σώματα, που του είχαν προκαλέσει και αυτά την προσοχή του και  γνώριζε από τις σπουδές του στην Αίγυπτο και  την Βαβυλώνα, πίστευε ότι σε κάθε ένα από τους πλανήτες και τα άστρα είχαν αποδοθεί αριθμοί, δηλαδή μια αριθμητική αξία, η οποία παρίστανε σύμφωνα με αυτόν τις ενδοπλανητικές αποστάσεις. Για τον Πυθαγόρα οι κανονικές κυκλικές κινήσεις των ουρανίων σωμάτων μπορούσαν να μετρηθούν με ακρίβεια και φαινόταν να κατέχουν μια θεϊκή ευφυΐα, η οποία τα καθιστούσε ικανά να βρίσκονται σε τροχιά με μία τελεία κανονικότητα, μια συμπαντική αρμονία. Έχοντας ανακαλύψει ότι η μουσική ήταν επίσης αριθμός (δηλαδή γίνεται να εκφρασθεί με αριθμητικές σχέσεις), μπορούσε να υποθέσει ότι τα πάντα στον κόσμο ήταν αριθμός. Ο Πυθαγόρας πρώτος ονόμασε το Σύμπαν που περιβάλλει τη γη «Κόσμο» διότι είναι κόσμημα εξαιρετικό.

Η συμβολή του Πυθαγόρα και των Πυθαγορείων στην προαγωγή των μαθηματικών και της αστρονομίας υπήρξε εξαιρετική. Πολλές ανακαλύψεις στα μαθηματικά και στην αστρονομία οφείλονται στον ίδιο ή σε μαθητές της σχολής του που ίδρυσε γύρο στο 520π.Χ. στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας.  Εκεί διδάσκονταν ότι το Σύμπαν, η Γη και τα άλλα Ουράνια σώματα έχουν σφαιρικό σχήμα, ότι η Γη είναι ακίνητη στο κέντρο του Κόσμου, ότι η σφαίρα την οποία αποτελούν οι απλανείς αστέρες έχει μια ημερήσια περιστροφή από την ανατολή προς τη δύση γύρω από έναν άξονα που περνά από το κέντρο της Γης και ότι οι πλανήτες έχουν μια δική τους ανεξάρτητη κίνηση από τη δύση προς την ανατολή. Δεν άργησαν, ωστόσο, να ανακαλύψουν και να διατυπώσουν ότι  η Γη δεν είναι ακίνητη στο διάστημα αλλά περιφέρεται γύρω από το «πυρ». Όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος οι Πυθαγόρειοι θεωρούσαν τη Γη «Κύκλω περί το πυρ αιωρούμενην». Στη σχολή διδάσκονταν επίσης, ότι η φαινόμενη κίνηση του Ήλιου στην Ουράνια σφαίρα από τη δύση προς την ανατολή,  μπορεί να αναλυθεί σε δυο κινήσεις ( περιφορές). Μια ημερήσια από την ανατολή προς τη δύση, παράλληλη προς τον ισημερινό, και μια άλλη ετήσια από την δύση προς την ανατολή επί της εκλειπτικής. Επίσης στη σχολή του Πυθαγόρα οφείλεται και η εξήγηση των φαινομένων των εκλείψεων και των φάσεων της Σελήνης. Ακόμα, εκεί, διατυπώθηκε πρώτη φορά η θεωρία για την «ίδια» κίνηση των πλανητών. Στην προσπάθειά τους όμως να δώσουν γεωμετρική εξήγηση των κινήσεων των αστέρων παραδέχθηκαν ότι η κίνηση οποιουδήποτε άστρου αποτελεί συνδυασμό ομαλών κυκλικών κινήσεων. Το σφάλμα αυτό προέκυψε από την αντίληψη της εποχής ότι ο κύκλος αποτελεί την τελειότερη καμπύλη. Ο Διογένης ο Λαέρτιος ισχυρίζεται ότι οι Πυθαγόρειοι γνώριζαν ότι η Σελήνη φωτίζεται από τον Ήλιο και ότι οι κομήτες είναι άστρα περιοδικής εμφάνισης.

Η κοσμοθεωρία που διδάσκονταν στην Πυθαγόρεια σχολή του Κρότωνα τοποθετούσε στο κέντρο του Σύμπαντος την «εστία πυρός» που ονομάζεται και «εστία του παντός» ή «μονάς». Ο Ε.Μ. Αντωνιάδης υποστηρίζει ότι με τον όρο «εστία πυρός» εννοείται ο Ήλιος. Σύμφωνα όμως με το μυστικιστικό τελετουργικό που ακολουθούνταν στη σχολή και τη συνήθεια τους να μεταχειρίζονται αλληγορικές εκφράσεις διατύπωναν ορισμένες αλήθειες με τρόπο συγκαλυμμένο, ώστε η διδασκαλία ορισμένων βασικών επιστημονικών αρχών να μην έρχεται σε σύγκρουση με τις θρησκευτικές ή τις φιλοσοφικές δοξασίες της εποχής. Έτσι, από την «εστία πυρός» διαμορφώθηκε το Σύμπαν. Γύρω από αυτήν περιφέρονται «εκ δυσμάς προς ανατολάς» δέκα Ουράνια σώματα, η σφαίρα των απλανών ( που βρίσκεται στην πιο μακρινή απόσταση από το κεντρικό πυρ), οι σφαίρες των πέντε γνωστών στους αρχαίους πλανήτες, (Κρόνος, Δίας, Άρης, Αφροδίτη, και Ερμής), ο Ήλιος, η Σελήνη, η Γη, και τέλος πλησιέστερα προς το κεντρικό πυρ η σφαίρα «Αντιχθών» που δεν είναι ορατή από εμάς.  Ο Αριστοτέλης στο έργο του «Περί  Ουρανού» αντικρούοντας τους Πυθαγόρειους αναφέρει ότι «οι Πυθαγόρειοι λένε ότι στο μέσον υπάρχει το πυρ και η Γη είναι ένα από τα άστρα και διαγράφει κύκλο γύρω από το κέντρο».

Οι Πυθαγόρειοι για να επιβεβαιώσουν το ότι ο κόσμος έχει την έννοια της τάξης, της ευπρέπειας και της αρμονίας ενός κοσμήματος προσπάθησαν να συνδέσουν τις αστρονομικές τους θεωρίες με την θεωρία της αριθμητικής αρμονίας που ελέγχει τη μουσική και την διατύπωσε ο ίδιος ο Πυθαγόρας. Έτσι, οι Πυθαγόρειοι δίδασκαν ότι κάθε σώμα κινούμενο και κραδαινόμενο εκπέμπει ήχο ανάλογο προς τον όγκο και την ταχύτητα του. Πίστευαν ακόμα ότι οι αποστάσεις των ουράνιων σωμάτων μεταξύ τους είναι διατεταγμένες κατά τις αναλογίες της μυστικής αρμονίας ή οκταφωνίας, γιατί θεωρούσαν πλανήτη, εκτός από τους παραπάνω και τον Ήλιο, τη Σελήνη και τη Γη. Έτσι η σφαίρα των οκτώ Ουράνιων σωμάτων ερχόταν σε αντιστοιχία με τους φθόγγους της πυθαγόρειας μουσικής κλίμακας. Από την αέναη περιφορά των ουράνιων σωμάτων γύρω από το κεντρικό πυρ συντελείται θαυμαστή συνήχηση και συναυλία, η περιλάλητη «μουσική των σφαιρών». Αυτή όμως η μουσική δε γίνεται αντιληπτή από εμάς διότι έχουμε εξοικειωθεί μαζί της και διότι δεν μπορούμε να την αντιπαραβάλλουμε με το αντίθετο της, τη σιγή.

Θεωρώντας τον αριθμό τρία πολύ σημαντικό διαιρούσαν το Σύμπαν σε τρία μέρη ή στρώματα:

Α) Τον Όλυμπο, έδρα των Θεών που περιλαμβάνει τη σφαίρα των απλανών αστέρων.

Β) Τον Κόσμο που περιλαμβάνει τις σφαίρες του Ήλιου, της Σελήνης και των πλανητών.

Γ) Τον Ουρανό που περιλαμβάνει όλα τα υπό τη Σελήνη και τα περίγεια.

Οι Πυθαγόρειοι, με τη θεωρία τους για τον Κόσμο, προπορεύτηκαν κατά πολύ από την εποχή τους. Πρώτοι αυτοί εγκατέλειψαν τις γεωκεντρικές θεωρίες και φαντάστηκαν τη γη και τα Ουράνια σώματα ως φωτεινές σφαίρες κινούμενες περί το «κεντρικό πυρ». Όταν αργότερα οι φανταστικές θεωρίες εγκαταλείφθηκαν από αυτούς, η Αντιχθών ενώθηκε με τη Γη και αντικατέστησε το δυτικός της ημισφαίριο. Το «κεντρικό πυρ» μετατέθηκε στο κέντρο της Γης και η περί αυτό κίνηση της Γης μεταβλήθηκε σε κίνηση περί του άξονα της. Η θεωρία αυτή διδάσκοντας από τους Συρακούσιους Ικέτη και Εκφάντη, τον 5π.Χ. αιώνα. Ο Αριστοτέλης στο «Περί ουρανού» γράφει: «Οι Πυθαγόρειοι επί μέν γάρ του μέσου πυρ (τον ήλιο) είναι φασί, την δε γην εν των άστρων (των πλανητών) ούσαν κύκλω φερόμενην περί το μέσον (τον ήλιο) νύκτα τε και ημέραν ποιείν»

Πληροφορίες για τη ζωή του Πυθαγόρα αλλά και τη λειτουργία των Σχολών του στη Σάμο και στον Κρότων αντλούνται από πολλούς αρχαίους συγγραφείς, τον Αιλιανό («Ποικίλη Ιστορία»), τον Διογένη Λαέρτιο («Πυθαγόρας»), τον Ιάμβλιχο («Περί Πυθαγορικού Βίου»), τον Ιεροκλέα («Υπόμνημα εις τα των Πυθαγορείων Έπη τα χρυσά»), τον Πορφύριο («Πυθαγόρου βίος»), κ.α. Η πυθαγόρεια σχολή, με μορφή «παραρτημάτων» εμφανίστηκε σε διάφορες Πόλεις τη Ελλάδας τα οποία ίδρυσαν οι «εξόριστοι» από τον Κρότων  Πυθαγόρειοι και εξακολούθησαν να λειτουργούν μέχρι τα τέλη του 4^ου π.Χ. αιώνα.

Πηγές:

Β. Σπανδάγου, Οι Αστρονόμοι της Αρχαίας Ελλάδας, εκδόσεις ΑΊΘΡΑ, Αθήνα, 1995

Χ.Χ. Σπυρίδης, Η μουσική των σφαιρών των Πυθαγορείων, τελευταία ανάκτηση 18/10/2017

Claudi Alsina, Η κλίκα των αριθμών, Το πυθαγώριο θεώρημα, 2011, Εκδόσεις: EDITEC.

Eli Maor, Το πυθαγώριο Θεώρημα, Μια ιστορία 4000 ετών, 2007, έκδοση: Εκδόσεις ΚΑΤΟΠΤΡΟ.